Otemba toont de diepere lagen van een koloniaal schilderij

Japanners staan niet bekend als een assertief volk. Dus is het misschien niet zo vreemd dat ze voor ‘een ontembare vrouw’ een Nederlands woord gebruiken. Cornelia van Nijenrode was een ontembare vrouw en zij is de spil van de Holland Festival productie Otemba – Daring Women over vrouwenrechten en het Nederlandse koloniale verleden.

Het schilderij Portret van Pieter Cnoll, Cornelia van Nijenrode, hun twee dochters Catharina en Hester, de tot slaaf gemaakte Surapati en een tot slaaf gemaakte vrouw (ja, een compactere titel is mogelijk, maar dit is wel heel handig voor de historicus) uit 1665 van Jacob Coeman, maakte deel uit van de grote slavernij-tentoonstelling in het Rijksmuseum in 2021. In de voorstelling neemt de Indonesische restaurateur Kirana Diah het schilderij met behulp van AI technologie onder handen. Misschien zijn onder de verf nog andere schetsen zichtbaar. Na drie eeuwen zijn niet alleen de kleuren wat flets geworden, maar in de ogen van de restaurateur zijn de twee tot slaaf gemaakten wel heel erg in de schaduw van de rijke koopman en zijn gezin geduwd. En dat verdient met name Untung Surapati niet, die de slavernij ontvluchtte een aantal jaar nadat hij geschilderd werd. Hij vocht tegen de VOC en werd vorst op Oost-Java. President Soeharto riep in 1975 Surapati uit tot nationale held van Indonesië. Kirana Diah wil ‘licht laten schijnen waar het donker was.’

Als zij na sluitingstijd van het museum nog doorwerkt, stapt Cornelia uit de lijst van het schilderij en zullen de twee vrouwen in een nachtelijke discussie verzeild raken. Het gesprek gaat niet alleen over de ellende waar Cornelia in terecht is gekomen na de dood van haar man Pieter Cnoll, maar ook over de manier waarop het koloniale Nederland met de onderworpen bevolking in Nederlands-Indië is omgegaan. Cornelia van Nijenrode heeft in de zeventiende eeuw een publieke rel ontketend om haar financiële positie veilig te stellen tegenover haar liefdeloze tweede echtgenoot, die alleen maar op haar geld uit was. Die strijd duurde tien jaar, liep tot aan de Hoge Raad in Den Haag en eindigde uiteindelijk zeer onbevredigend voor haar. Zij eiste financiële zelfbeschikking, maar mocht van de rechter niet scheiden, haar man werd financieel in het gelijk gesteld en kon cashen van de rijkdom van Cornelia’s overleden echtgenoot.

Cornelia wordt gespeeld/gezongen door de Japanse Noh-actrice/zangeres Ryoka Aoki. Iedereen die wel eens een Noh-voorstelling gezien heeft, weet dat er geen sprake is van melodieus vuurwerk, maar van intense, plechtige bijna parlando-zang. Voor de een is dat dodelijk saai, maar het publiek in het Muziekgebouw genoot er hartstochtelijk van. Die zangstijl paste mooi bij de vastberadenheid van Cornelia. In dat klassiek Japanse theater zien we vaak een overleden ziel die nog niet tot rust is gekomen, omdat er nog iets uitgevochten moet worden. Daarbij moet een levende persoon de zaak voor de overleden ziel bepleiten. Cornelia is duidelijk nog niet tot rust gekomen, en spant drie eeuwen later de Indonesische restaurateur van het schilderij voor haar karretje om het onrecht wat haar is aangedaan te herstellen. Uiteindelijk zullen de twee vrouwen, ondanks de culturele verschillen een eenheidsfront vormen.

De Indonesische restaurateur wordt gespeeld/gezongen door de sopraan Bernadeta Astari, die zich soepel wentelt rond de compositie van de Japanse Misato Mochizuki, die westerse modern-klassieke muziek mengt met Aziatische ritmes. Zang en het orkest lijken soms een eigen leven te lijden. Vooral percussionist van het Nederlandse New European Ensemble zal zich in zijn handen hebben geknepen van genot bij deze compositie. Hij kan werkelijk alles uit de kast halen in het verder tamelijk zwierig-ingetogen muziekstuk. Het libretto van Janine Brogt heeft in het eerste deel van Otemba een behoorlijk levenloos Wikipedia-gehalte. Pas tegen het eind van het stuk is er meer vuur en emotie in de teksten van de twee vrouwen, die deels in het Japans en Engels worden gezongen. De boventitels zijn in het Nederlands en Engels. Het schilderij hangt in zaal 2.9 in het Rijksmuseum. De voorstelling Otemba heeft de diepere, onzichtbare lagen zichtbaar gemaakt. En dat is van grote waarde.