De pijp van Gerrit Achterberg

Verandert de blik op (dicht)kunst zodra je weet hebt van de achtergrond van de kunstenaar? Beoordeel, lees en bezie je, bijvoorbeeld, Achterbergs werk met een andere bril als je je realiseert dat hij iemand heeft omgebracht?

Gerrit Achterberg wordt beschouwd als een van de belangrijkste twintigste-eeuwse Nederlandse dichters. Maar hij was net zo goed een misdadiger vanwege de moord op zijn hospita en de aanranding van haar dochter. Meer dan vijf jaar zat hij als tbs’er uit in psychiatrische inrichtingen. Verandert dat gegeven de blik op zijn woorden? ‘Lees maar, er staat niet wat er staat’, zou je dichter en Achterbergs tijdgenoot Martinus Nijhoff willen nablaten. Vergelijk het ‘Ceci, n’est pas une pipe’ van René Magritte.

In Ongerijmd, de eerste loot aan de boom die Theaterbolwerk Punch voor jonge en ‘mid-career’ Nederlandse toneelschrijvers aan het oprichten is, staat dichter/psychopaat Gerrit Achterberg (1905 -1962) centraal, gemodelleerd naar een tekst van Frank Siera (1989). In 2015 droegen theaterstudenten zijn tekst al eens voor, in 2016 won hij er een prijs mee. Bij Punch is er dan nu, zeven jaar na dato, een geënsceneerde versie.

Siera ontrafelt Achterbergs taalarchitectuur (de betekenaar versus het betekenende) maar er passeren ook markante, bepalende momenten uit zijn grillige leven. En natuurlijk klinken een paar van zijn gedichten. Maar hij verweeft de levensschets van de zielzieke Achterberg ook met zijn eigen gedachtewereld. Middels ‘flashbacks’, ‘fast forwards’ en uitweidingen over taal vangen we een glimp op van ‘outsider’ en autodidact Achterberg. Een verknipte man, opgeknipt door vijf acteurs gespeeld, die elkaar opeenvolgend aanvullen, corrigeren en aanvoeren. In een regie vanHanneke Braam die vlot en niet mis is te verstaan, wordt het leven en werk van Achterberg inzichtelijk en begrijpbaar gemaakt.

Aldus is Siera’s tekst een eerbetoon zonder dweperij aan de dichter die de dood en de liefde als constanten in zijn gedichten opnam. Ongerijmd laat zich ervaren als een betekenboek doordat de acteurs spelenderwijs zoeken naar het aanbrengen van structuur, om zo het chaotische verlopen leven van Achterberg enigszins in kaart te krijgen. De voorstelling neemt je mee op de grillige paden van een verward persoon, van iemand die geen verantwoordelijkheid meer neemt voor wat hij zegt, schrijft of doet.

Theaterbolwerk Punch geeft een sterke aftrap aan haar doelstelling: teksten van nieuwe Nederlandse toneelschrijvers naar het podium brengen, met op de achtergrond een professioneel netwerk achter de hand. PUNCH richt zich niet exclusief op de jongste generatie, maar ook op ‘mid-career’-toneelschrijvers. Ongerijmd is in de verf gezet door geslepen acteurs als Carine Crutzen, Willem Voogd, Marisa van Eyle, Kharim Amier en Niek van der Horst. Zij maken er in stemmige, lichtgrijze maatpakken en witte overhemden, figurerend tegen een sober decor, een uptempo taalspel van dat bij vlagen geestig is en doordacht tegelijkertijd.