Column: Ibsens Vijand van het Volk is nog steeds actueel

Vanaf 3 oktober herneemt Theatergroep Suburbia Vijand van het volk, dat in de zomer van 2016 lovend ontvangen werd. Betekent het stuk na drie jaar iets anders? Laura van Zuijlen denkt dat de betekenis ervan wordt bepaald door de tijd.

Wat is er veel gebeurd sinds de zomer van 2016. Toen was Donald Trump nog niet verkozen. De Brexit-onderhandelingen hadden nog niet plaatsgevonden. Het Forum voor Democratie was nog geen politieke partij. Harvey Weinstein was nog niet aangeklaagd, met de wereldwijde golf aan #metoo-getuigenissen tot gevolg. De klimaatkinderen waren de straat nog niet op gegaan. En ook van de protesten van de gele hesjes was nog geen sprake.

In de aanloop naar die zomer werd het klokkenluider-stuk Vijand van het volk (‘En Folkefiende’, 1882) van de Noorse schrijver Henrik Ibsen (1828-1906) telkens weer geënsceneerd. Thomas Ostermeier regisseerde een bewerking voor de Schaubühne Berlin (2012). Het Belgische Theaterhuis De Queeste voerde hem in de regie van Christophe Aussems op in 2013. Hilde Tuinstra studeerde ermee af aan de Amsterdamse Theaterschool in 2014. Sarah Moeremans pluisde hem in datzelfde jaar uit in een bewerking voor het Noord Nederlands Toneel, Crashtest Ibsen II: Volksvijand. En de Almeerse theatergroep Suburbia gooide hoge ogen met een uitvoering op locatie, in de zomer van 2016 op Stadslandgoed de Kemphaan.

Het stuk resoneerde, het illustreerde de klokkenluiderschandalen. Julian Assange had de onthullingswebsite WikiLeaks opgericht (2006), Edward Snowden lekte geheime informatie over de spionage-acties van de NSA (2013). Zij wilden onrecht aankaarten en werden vervolgens vogelvrijverklaard. Vijand van het volk lijkt er een vertaling van.

De arts Thomas Stockmann ontdekt dat de lokale bron die een kuuroord van water voorziet, vergiftigd is. Hij wil de mensen waarschuwen, maar raakt verwikkeld in een web van allerhande belangen. Het dorp is economisch afhankelijk van het kuuroord, dus de burgemeester kan zich de slechte publiciteit niet permitteren. En ook de lokale krant ziet geen heil in het verslaan van het schandaal: het dient geen financieel belang. Stockmann raakt steeds meer geïsoleerd. Hij wil goed doen voor de wereld, maar daar zit de wereld niet op te wachten. In door de Floris Borchmeyer bewerkte versie die Suburbia uitvoerde, barst hij los in de tirade tegen de democratie, misschien wel het hart van dit stuk: “De democratische meerderheid interesseert zich niet meer voor ideologie of vrijheid. Het volk is banaal en dom geworden! We moeten het volk uitroeien!”.

Ibsen werd door Gerardjan Rijnders de ‘plottenbakker’ genoemd. Ibsens karakters handelen plot gedreven en vertegenwoordigen een bepaalde groep. Dat zie je duidelijk in Vijand van het volk. Via de arts, de burgemeester en de journalist gaan verschillende groepen met elkaar de confrontatie aan. Dat werkt heerlijk als je een politieke boodschap wil overbrengen. Misschien is dat ook wel een van de redenen dat Vijand van het volk zo populair was.

Nu neemt Suburbia deze voorstelling in reprise voor een tour door de theaterzalen. Albert Lubbers regisseert grotendeels dezelfde cast, met de indertijd veel geprezen Xander van Vledders in de hoofdrol en Justus van Dillen en Titus Boonstra als wethouder en eindredacteur. Maar wat doet hij nu met de laatste monoloog?

Als de afgelopen drie jaar ons iets gebracht hebben, dan is het wel politieke betrokkenheid. Het volk laat luid van zich horen in verkiezingen en in protesten. De gele hesjes kwamen in opstand en de #metoo-verhalen zijn stuk voor stuk voorbeelden van klokkenluiders die zich uitspraken en juist wel gehoord werden, met de macht van het aantal aan hun zijde. Het wetsvoorstel van minister Grapperhaus dat het verbod op seks onder dwang zal aanpassen naar seks zonder wederzijdse instemming is een direct politiek gevolg. Met de klimaatkinderen is een jonge generatie opgestaan die getuigt van idealisme, simpelweg omdat ze ervan overtuigd zijn dat ze zich met het oog op hun toekomst niet iets anders kunnen permitteren.

Gedurfd is het daarom, dat Suburbia de voorstelling herneemt. Wat krijgt met de ogen van nu de nadruk? Misschien krijgen de milieusceptici een veeg uit de pan, omdat ze hun handen tegen hun oren gedrukt houden wanneer het over de klimaatcrisis gaat. Of ligt de focus op de koopjesjaaggeest van de geschreven media, die meer gedreven worden door verdienmodellen dan door een journalistieke kritische blik? Of liggen de sociale media onder vuur, die zo makkelijk ingezet worden voor de verspreiding van fake news? Natuurlijk is er nu nog steeds een hoop te klokkenluiden. Als er geen lijken uit de kast van de ING-bankiers komen, dan wordt er wel weer een politicus uit zijn partij gezet. Maar het is niet meer vanzelfsprekend dat hun de hand boven het hoofd wordt gehouden. Het stuk en de uitvoering kunnen hetzelfde zijn, maar juist bij Vijand van het volk wordt de betekenis bepaald door de tijd.